Mercedes Zandwijken

​'Ik herinner me nog goed hoe ik als een zwart jongetje van vier jaar door mijn moeder terechtgewezen werd omdat ik een witte man rechtstreeks had aangekeken toen hij mij aansprak. "Als je niet in de problemen wilt komen, doe dit dan nooit meer!", waren de strenge woorden die ze toen sprak. En dat heb ik tot ver in mijn volwassen bestaan dan ook niet meer gedaan. Nu, 68 jaar later, kijk ik elke witte persoon tijdens een gesprek wel direct in de ogen. Ik moet elke keer weer opnieuw iets overwinnen, maar wegkijken zal ik nooit meer doen.'
Dit was een van de vele reacties op de openingsvraag van de Keti Koti dialoogtafel: Wat maakt je bijzonder, anders of kwetsbaar? De zaal was even stil. Waar die lessen over discriminatie en onderdrukking vaak abstract en algemeen blijven, zo maakte dit persoonlijke relaas op invoelbare wijze duidelijk hoe die het leven en optreden van een volwassen man gedurende zijn hele leven op vergaande wijze hebben beïnvloed. Zo’n persoonlijk en emotioneel verhaal vormt dan ook een belangrijke aanvulling op die algemene lessen over het verleden. Een dergelijke persoonlijke ontboezeming heeft meer impact heeft dan menige geschiedenisles of onderzoeksverslag over de hedendaagse gevolgen van het slavernijverleden.
MEER DAN DE HELFT VAN DE AUTOCHTONE NEDERLANDERS LAAT ZICH NEGATIEF UIT OVER ETNISCHE MINDERHEDEN
De komende jaren zullen we hopelijk meer leren over de trieste geschiedenis van het slavernijverleden en over de voortdurende effecten daarvan op onze globale samenleving. De VN heeft namelijk een International Decade for People of African Descent uitgeroepen die in december 2016 ook is gelanceerd in Nederland. Een van de redenen voor deze decade is dat zwarte mensen meer dan andere bevolkingsgroepen lijden onder allerlei vormen van discriminatie en racisme. De doorsnee Nederlander weet natuurlijk van het racisme waarmee Sylvana Simons te maken heeft, maar weet vaak niet hoe omvangrijk dergelijk racisme is. Meer dan de helft van de autochtone Nederlanders, zowel met een lage als hoge opleiding, laat zich negatief uit over etnische minderheden, zo blijkt ook weer uit recent onderzoek van de Radboud Universiteit. Voorlichting, onderwijs en publiek debat kunnen wellicht iets bijdragen aan de bestrijding daarvan, maar er is meestal meer voor nodig om mensen werkelijk tot andere inzichten en gedragsverandering te brengen.


UITWISSELING VAN ERVARINGENDe uitwisseling van persoonlijke ervaringen, zoals al eerdergenoemd, werkt daarentegen effectiever en draagt bij aan de ontwikkeling van wederzijdse empathie en compassie. Zo heeft de stichting Keti Koti Tafel in de afgelopen 7 jaar, in samenwerking met meer dan 50 instellingen waaronder musea, maatschappelijke en overheids- en onderwijsinstellingen, meer dan 6000 witte en zwarte Nederlanders met elkaar in gesprek gebracht. Door het uitvoeren van bepaalde rituele handelingen wordt bijgedragen aan het creëren van een veilig setting. Zo begint de Keti Koti dialoogtafel bijvoorbeeld met een kokosolie-ritueel, waarbij een witte en zwarte deelnemer elkaars polsen insmeren met kokosolie. Deze handeling staat symbool voor het wegwrijven van de pijn uit het verleden, die door velen nu nog gevoeld wordt, bijvoorbeeld vanwege racistische ervaringen en het ter discussie stellen van de figuur van zwarte piet.

Een dergelijke intimiteit vindt zelden plaats tussen witte en zwarte personen en blijkt vaak emotionerend te zijn. Een deelnemer: 'Tijdens het kokosolie-ritueel wordt je aangeraakt. Daarna kun je relatief makkelijk in gesprek gaan over je eigen kwetsbaarheid, net als bij de fysiotherapeut of bij de kapper. Die raken je immers ook aan en als die je tijdens de behandeling vragen hoe het met je gaat dan vertellen mensen vaak eerlijk wat hen op dat moment het meeste bezig houdt.'
WIT KOMT NIET OF NAUWELIJKS IN AANRAKING MET DE PIJN VAN ZWARTE MENSEN, WAARDOOR COMPASSIE MOEIZAAM WORDT GEGENEREERD
Na dit openingsritueel gaan deelnemers met elkaar in gesprek over persoonlijke gevoelens, ervaringen en inzichten rondom racisme en discriminatie. Na zowel in Nederland als de Verenigde Staten vele dialoogtafels te hebben gehouden, kan ik concluderen dat ook goedwillende en kritisch reflecterende personen moeite hebben met het begrijpen en invoelen van racisme. Wit komt niet of nauwelijks in aanraking met de pijn van zwarte mensen, waardoor werkelijke empathie en compassie slechts moeizaam wordt gegenereerd.
STRUCTUREEL AANDACHTHelaas lijken deze inzichten nog niet algemeen doorgedrongen te zijn. Een New Yorkse filantroop, die ik in het kader van de dialoogtafels ontmoette, constateerde, dat het vooral de goedbedoelende witte Amerikanen zijn die in een shock verkeren over de verkiezingsuitslag waarbij Donald Trump als president is verkozen. Dit terwijl zwarte burgers dit aan hebben zien komen, omdat zij bekend zijn met de alledaagse racistische retoriek. Het is dan ook de hoop en het streven van de stichting Keti Koti Tafel dat in onze samenleving de komende jaren niet alleen acties, debat en beleidsdiscussies plaatsvinden over racisme en discriminatie, maar dat er ook structureel aandacht en ruimte komt voor de persoonlijke dialoog tussen witte en zwarte burgers. Immers: 'je ziet het pas als je het door hebt,' om met wijlen Johan Cruijff te spreken, 'en pas als je het door hebt, kan en wil je scoren.'

Friday
I participated in two remarkable healing rituals this past week that involved intense conversations with people of color. In addition to gaining important new perspectives on race in America, I also got a better understanding of Octavia Butler’s Kindred, which I wrote about Tuesday.

Mercedes Zandwijken, a Surinamese-Dutch woman, was on campus with her Keti Koti Table, a ritual modeled on the Passover Seder with the goal of promoting reconciliation between whites and the descendants of slaves. (You can find further information on her facebook page.)

Because we still carry around the scars of slavery, Zandwijken says, we need to address our history, and her rituals provide a safe and healing way to do so. I participated in a three-hour dinner where whites and people of color talked about where our ancestors had been touched by slavery and what it felt like today to have or not have white privilege.

In addition, there was a 24-hour conversational relay, involving one-hour conversations moderated by Zandwijken and her partner Machiel Keestra. Whites and people of color paired off before microphones on the campus center patio (anyone could stop by and listen) to answer certain questions and probe continuing pain.

The conversations were remarkable. Before giving you a sense of them, however, I turn to Kindred since it concludes with a powerful image of this pain.

As I reported Tuesday, Kindred is about an African American woman who, in 1976, finds herself in 1815 Maryland. What appears at first a plot gimmick—Dana is dragged unwillingly back by her white slave-owning ancestor whenever he faces death–proves to be something much more. Butler is essentially saying that we remain joined to our past and must face up to it if we are to become whole again.

In the final chapter, Dana stabs her ancestor when he attempts to rape her. He reaches out to grab her as she returns to the 20th century, however, and as a result she loses her arm. She has to be rushed to the hospital and is maimed for the rest of her life.

Readers want Dana to return safely to the present and resume her regular life, as though returning from an exotic trip. The maiming, however, reminds us that the past cannot be set aside so easily. The vestiges of slavery are still with us.

Many have written about how this is so, most notably Ta-Nehisi Coates in his National Book Award-winning Between the World and Me. I won’t explore here some of the more prominent instances, such as police racism and the mass incarceration of black men, where we continue to witness the legacy of slavery. Instead, I want to relate a quieter story, one that I heard from one of my African American partners. It is all the more powerful because it is so personal.

Leah recounted how her grandmother used to wear a wrap around her hair. She did so, Leah said, because her grandmother, a slave, had done so. The reason for the original wrap was a rape.

Apparently Leah’s great-great-great grandmother was impregnated by the master of the house, and her daughter, having fair skin, was made to wear the wrap to mark her as a slave. (Zandwijken said it might also have been to make her less attractive so that she wouldn’t undergo the same fate.) Leah said that hair issues were still a thing in her family—her mother had mixed feelings about her straight hair, and Leah feels relieved that she herself has the tight curly hair of her father. In short, events that occurred in slave times still play a role in Leah’s view of herself.

Americans, especially white Americans, often avoid discussions of our slave past because we are afraid of encountering anger and pain and of being rendered uncomfortable. What the Keti Koti Table and the 24-hour conversational relay revealed, however, is that pain arises from closing our eyes to our past. Only when we open ourselves to it can nourishing friendships and conversations arise.

In the epilogue to Kindred, Dana does not entirely realize this. Although she and her white husband return to the place where she was assaulted over a century before, she feels that she cannot tell him everything that she went through. After my experiences this past week, I now see this as a missed opportunity. The two of them need a session with Mercedes and Machiel.

​But that being said, I understand why she feels compelled to journey back, Healing requires a return.

Wat is zichtbaar en wat blijft onzichtbaar? Dit thema was afgelopen weekend onderwerp van gesprek bij vier Keti koti dialoog tafels in de Hermitage. Zo’n 150 mensen, variërend van museumbezoekers, journalisten, Surinaamse Amsterdammers en medewerkers van het Amsterdam Museum gingen op 20 en 21 juni met elkaar in gesprek over uitsluiting en zichtbaarheid. Aanleiding voor deze gesprekken is de tentoonstelling Hollanders van de Gouden Eeuw.

Hollanders en de slavenhandel

Op 28 november opende in de Hermitage de Hollanders van de Gouden Eeuw. Op een dertigtal reusachtige groepsportretten is de rijkdom te zien van het zeventiende eeuwse Amsterdam en haar burgers. Rijke koopmannen, schutters en regenten worden gezamenlijk afgebeeld op hun allerbest. De schilderijen zijn gemaakt door de grote namen uit de 17de eeuw: Van der Helst, Flinck, Backer en Pickenoy. 

Er is veel te zien, maar het is niet compleet. Zo constateerden Mercedes Zandwijken en kunstenaar Patricia Kaersenhout op de opening, beiden van Surinaamse afkomst. “Waarom is er zo weinig aandacht voor de keerzijde van deze welvaart: de slavenhandel?” Een kabinet met een aantal objecten vinden ze te beperkt. Het Amsterdam Museum verweert zich: er zijn weinig authentieke objecten uit die periode. En hoeveel objecten zijn nodig om genoeg aandacht te geven? In de blog Boys van de slavenhandel doet conservator Annemarie de Wildt verslag van dit gesprek tijdens de opening. Ook constateert ze dat een gesprek hierover wellicht belangrijker is dan de beelden zelf. De idee voor een Keti Koti Tafel in de Hermitage is geboren.

Keti Koti Tafel
​
Krap een half jaar later is het zover. Op zaterdag 20 juni en zondag 21 juni lopen Surinaamse dames in koto missi gebroederlijk samen met de Amsterdamse Schutters in zeventiende eeuws kostuum in de Hermitage. Samen spreken zij mensen aan in de tentoonstelling en nodigen hen uit aan te schuiven aan een van de vier Keti Koti dialoogtafels. Het gezelschap aan de tafels is bont. Het is een mengeling van museumbezoekers, collega’s, kunstenaars, journalisten, ambtenaren en betrokkenen bij het slavernijverleden.

De dialoog gaat gepaard met een aantal rituelen die symbool staan voor het slavernijverleden. Het samen eten van kwasibita, met de bittere smaak van slavernij. Het inwrijven van elkaars polsen met koskosolie om de pijn van de ketenen te verzachten. Tijdens de rituelen gaan de deelnemers tegenover elkaar in gesprek over zichtbaarheid, uitsluiting en serieus genomen worden. Dit levert boeiende en bijzondere gesprekken op. Een dame van zestig die alleen de tentoonstelling bezoekt bedankt na afloop duidelijk ontroerd de initiatiefneemster Mercedes Zandwijken. “We lijken zo verschillend, maar hebben hetzelfde meegemaakt! Gepest op school, moeilijke jeugd, maar nu gaat het ons allebei goed.“ Maar ook onverwachte confrontaties. Zo wil de buurvrouw van mijn mannelijke gespreksgenoot niet aangeraakt worden en met kokosolie ingesmeerd. Hij voelt zich duidelijk buitengesloten.
​
Is het onzichtbare zichtbaar gemaakt? Vanuit de collectie in ieder geval iets meer. De presentatie in de Hermitage toont sinds deze week een portret van de Amsterdamse slavenhandelaar Godin. Met het geld dat hij verdiende in de slavenhandel breidde hij in 1684 zijn huis aan de Herengracht 502 uit met onder meer een koetshuis. Dit grachtenhuis is tegenwoordig de ambtswoning van de burgemeester. Maar is het genoeg? Misschien wel, misschien niet. Maar het onzichtbare bespreekbaar maken in de statige Hermitage was voor alle deelnemers van grote waarde. En dus voor herhaling vatbaar.